Ogólny przegląd przepisów dotyczących jakości powietrza

Unia Europejska określiła szerokie ramy regulacyjne dotyczące jakości powietrza, które oparte są na dyrektywach, jako głównym instrumencie legislacyjnym. Prawo Unii pozostawia państwom członkowskim wybór środków służących osiągnięciu zgodności z wartościami dopuszczalnymi uzgodnionymi na szczeblu UE. W przypadku kluczowych źródeł zanieczyszczeń stosuje się normy obowiązujące na szczeblu UE, aby zapewnić skuteczne funkcjonowanie rynku wewnętrznego. Zgodnie z art. 193 TFUE każde państwo członkowskie jest uprawnione do utrzymania lub ustanowienia bardziej rygorystycznych wymogów w celu ochrony zdrowia ludzi lub środowiska przed zanieczyszczeniem powietrza. Środki unijne stanowią zatem wspólny minimalny poziom ochrony, lecz umożliwiają każdemu państwu członkowskiemu skuteczną walkę z zanieczyszczeniem powietrza.

Obecną politykę na rzecz czystszego powietrza można podzielić na trzy główne filary:

1. Pierwszy filar obejmuje normy jakości powietrza określone w dyrektywach w sprawie jakości powietrza (podstawowe dyrektywy to 2008/50/WE i 2004/107/WE w odniesieniu do ozonu w warstwie przyziemnej, cząstek stałych, tlenków azotu, niebezpiecznych metali ciężkich i szeregu innych zanieczyszczeń. Wszystkie państwa członkowskie miały osiągnąć na swoich terytoriach te normy jakości powietrza od 2005 lub 2010 r. – w zależności od danej substancji zanieczyszczającej. Odroczenie terminu było możliwe tylko w szczególnych okolicznościach. W przypadku przekroczenia ustalonych wartości dopuszczalnych państwa członkowskie są zobowiązane do przyjęcia planów ochrony powietrza określających szczegółowo środki mające na celu zapewnienie, aby okres przekroczenia był jak najkrótszy.
2. Drugi filar to krajowe cele redukcji emisji ustanowione w dyrektywie w sprawie krajowych poziomów emisji - Dyrektywa NEC (2001/81/WE), w której wyznaczono konkretne poziomy określonych emisji w poszczególnych państwach członkowskich (krajowe poziomy emisji) w odniesieniu do najważniejszych transgranicznych zanieczyszczeń powietrza: tlenków siarki, tlenków azotu, amoniaku, lotnych związków organicznych i cząstek stałych. Krajowe cele redukcji emisji niedawno zmieniono, aby uwzględnić nowe wartości dopuszczalne, które należy osiągnąć w 2020 i 2030 r., oraz dodatkową substancję zanieczyszczającą – pył drobny (PM2,5) – nowa Dyrektywa NEC (2016/2284/WE) Państwa członkowskie miały do 2019 r. opracować krajowe programy ograniczania zanieczyszczenia powietrza, aby wywiązać się ze spoczywających na nich zobowiązań w zakresie redukcji emisji.
3. Trzeci filar (normy emisji dla kluczowych źródeł zanieczyszczeń) obciąża odpowiedzialnością przemysł poprzez ustanowienie norm emisji dla zakładów przemysłu ciężkiego emitujących zanieczyszczenia i obejmuje normy emisji dla kluczowych źródeł zanieczyszczeń, od emisji z pojazdów i statków po energię i przemysł. Normy te określono na szczeblu UE w przepisach dotyczących emisji przemysłowych (dyrektywa 2010/75/UE w sprawie emisji przemysłowych) i dyrektywa 2015/2193/UE w sprawie średnich obiektów energetycznego spalania), pojazdów (rozporządzenie (UE) 2019/631 określające normy emisji CO2 dla nowych samochodów osobowych i dla nowych lekkich pojazdów użytkowych, rozporządzenia w sprawie norm emisji CO₂ dla nowych samochodów osobowych i dla nowych pojazdów dostawczych) oraz paliw transportowych (dyrektywa 98/70/WE w sprawie jakości paliw), a także charakterystyki energetycznej produktów (dyrektywa 2009/125/WE w sprawie ekoprojektu).

Uzupełnieniem tego są ambitne aspiracje w ramach Zielonego Ładu, który zapowiedziano w 2020 r. i który powinien wspomóc przewidywaną zrównoważoną transformację UE. Plan ten, stanowiący punkt wyjścia dla dalszego rozwoju polityki UE, jest bezpośrednio powiązany z celami zrównoważonego rozwoju i przewidziano w nim politykę zerowej tolerancji dla zanieczyszczenia powietrza, która ma wzmocnić już kompleksowe ramy prawne na rzecz ochrony czystego powietrza w UE.

W następstwie skandalu dotyczącego emisji z pojazdów, który miał miejsce w 2015 r., wdrożono ponadto pakiet przepisów dotyczących emisji zanieczyszczeń w rzeczywistych warunkach jazdy (rozporządzenie 2006/427, rozporządzenie (UE) 2016/646 – zob. sprawa C-177/19 P Ville de Paris i in./Komisja, rozporządzenie (UE) 2017/1154), aby zapewnić prawidłowe wdrożenie norm emisji zanieczyszczeń powietrza oraz egzekwowanie wymogów w zakresie homologacji typu. Pakiet ten obejmuje badania emisji tlenków azotu i cząstek stałych oraz będące w opracowaniu nowe przepisy w dziedzinie zgodności eksploatacyjnej mające na celu udoskonalenie badań pojazdów już eksploatowanych. W dniu 3 maja przyjęto ostatnie zmiany, które mają na celu dalsze obniżenie marginesów niepewności technicznej w badaniach emisji zanieczyszczeń w rzeczywistych warunkach jazdy, zwiększenie kontroli emisji w przypadku pojazdów już dopuszczonych do ruchu oraz wprowadzenie badań przez niezależne i akredytowane strony trzecie. Od września 2017 r. nowe typy pojazdów lekkich muszą ponadto spełniać warunki nowej procedury badań homologacji typu – badań laboratoryjnych, które umożliwią ocenę w warunkach bardziej zbliżonych do rzeczywistych warunków jazdy (tzw. światowa zharmonizowana procedura badania pojazdów lekkich (WLTP).