Międzynarodowe i unijne ramy dostępu do wymiaru sprawiedliwości
Wymogi dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości na poziomie krajowym pochodzą z różnych źródeł na wszystkich trzech poziomach legislacyjnych: prawa międzynarodowego, prawa UE i prawa krajowego.
W kontekście europejskim ogólny standard prawa międzynarodowego określa Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPCz) oraz orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz):
Prawo do rzetelnego procesu sądowego zostało ustanowione w art. 6 EKPCz, który chroni prawo do rzetelnego procesu sądowego. W sprawach karnych i sprawach o rozstrzygnięcie praw i obowiązków o charakterze cywilnym chroni on prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd w rozsądnym terminie, domniemanie niewinności, prawo do milczenia i inne minimalne prawa osób oskarżonych w sprawie karnej (odpowiedni czas i ułatwienia w przygotowaniu obrony, dostęp do reprezentacji prawnej, prawo do przesłuchania świadków zeznających przeciwko oskarżonemu lub spowodowania ich przesłuchania, prawo do bezpłatnej pomocy tłumacza).
Niemniej większość spraw z zakresu ochrony środowiska jest wnoszona do sądów administracyjnych. W tym względzie ETPCz wielokrotnie orzekał, że art. 6 EKPCz ma zastosowanie do spraw administracyjnych, jeżeli w grę wchodzą prawa obywatelskie - w sprawach dotyczących budowy, wywłaszczenia lub ochrony środowiska (zob. wyroki w sprawach 6 EKPCz ma zastosowanie do spraw administracyjnych, jeżeli w grę wchodzą prawa o charakterze cywilnym - w sprawach dotyczących budownictwa, wywłaszczenia lub ochrony środowiska (zob. wyroki w sprawie Sporrong i Lönnroth przeciwko Szwecji, nr 7152/75; w sprawie Taşkın i inni przeciwko Turcji, nr. 46117/99). Ponadto art. 13 EKPCz (prawo do skutecznego środka odwoławczego) wymaga, aby każdy, kogo prawa i wolności określone w EKPCz zostały naruszone, miał prawo do skutecznego środka odwoławczego przed organem krajowym, także wtedy, gdy naruszenia dopuściły się osoby wykonujące funkcje urzędowe.
EKPCz nie uznaje prawa do dobrego środowiska. Jednakże, w szczególności art. 2 (prawo do życia) i art. 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) mogą stanowić pozytywne zobowiązanie państwa do ochrony przed niebezpieczną działalnością, tj. nielegalnymi działaniami o charakterze przemysłowym. Na przykład w sprawie Dzemyuk przeciwko Ukrainie (nr 42488/02) skarżący twierdził, że budowa cmentarza w pobliżu jego domu doprowadziła do skażenia jego źródła wody – wykorzystywanej zarówno do picia, jak i do celów ogrodniczych - przez co jego dom praktycznie nie nadaje się do zamieszkania, a jego ziemia nie nadaje się do użytku (naruszenie art. 8). W sprawie Solyanik przeciwko Rosji (nr 47987/15) skarżący podnosił, że ciągłe korzystanie z cmentarza w pobliżu jego domu doprowadziło do zanieczyszczenia gleby i studni, jego jedynego źródła wody pitnej (naruszenie art. 8).
Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka może być przydatne w celu określenia zainteresowanego społeczeństwa i zapewnienia podstaw do podjęcia decyzji w sprawie szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu (odszkodowanie). Przykładowo, w sprawie Tătar przeciwko Rumunii (nr 67021/01), ETPCz zajmował się działalnością w zakresie wydobywania złota, obejmującą uwalnianie do środowiska skażonej cyjankiem wody poflotacyjnej, oraz bezczynnością w związku z licznymi skargami. Trybunał orzekał w przedmiocie naruszenia art. 8, ale skarżący nie udowodnili istnienia związku przyczynowego między ekspozycją na cyjanek sodu a astmą. W sprawie Cordella i inni przeciwko Włochom (nr 54414/13 i 54264/15) 180 skarżących skarżyło się na wpływ toksycznych emisji z huty Ilva w Taranto na środowisko i ich zdrowie. Trybunał uznał, że 19 skarżących nie miało statusu poszkodowanych, ponieważ nie mieszkali w jednym z miast sklasyfikowanych jako obszary wysokiego ryzyka środowiskowego. W odniesieniu do pozostałych skarżących Trybunał uznał, że doszło do naruszenia art. 8 i art. 13.
Przydatne wskazówki na temat orzecznictwa ETPCz w sprawach dotyczących środowiska można znaleźć w regularnie aktualizowanych arkuszach informacyjnych, które są dostępne online dla środowiska i zmian klimatu.
Gwarancje zapewniane przez EKPCz w sprawach dotyczących środowiska są jednak znacznie ograniczone, ponieważ chroni ona osoby fizyczne (a nie na przykład organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną środowiska lub gminy) i nie zawiera żadnych szczegółowych wymogów. Innymi słowy, nie jest ona dostosowana do sporów dotyczących środowiska. Zwykle jednak towarzyszą jej krajowe konstytucyjne gwarancje praw człowieka lub szczególne gwarancje instytucjonalne (takie jak kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich), które mogą wykraczać poza minimalne wymagania i otwierać dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla społeczeństwa w jego szerszym rozumieniu lub gwarantować prawa, które nie są uznawane przez EKPCz (takie jak prawo do dobrego środowiska).
Konwencja Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ z Aarhus jest międzynarodowym instrumentem praw człowieka mającym na celu wzmocnienie praw proceduralnych w kwestiach środowiskowych. Została ratyfikowana przez samą UE i wszystkie jej państwa członkowskie. Jest to pierwsza wielostronna umowa środowiskowa, która koncentruje się wyłącznie na obowiązkach państw wobec swoich obywateli, zamiast na prawach i obowiązkach stron wobec siebie nawzajem. Celem Konwencji jest ustanowienie nowych środków ochrony środowiska, poprzez podejście do kwestii środowiskowych poprzez demokratyczne zmiany, ustanowione przez jej trzy filary.