Ogólny zarys sytuacji

Celem Konwencji jest przyczynienie się „do ochrony prawa każdej osoby, z obecnego oraz przyszłych pokoleń, do życia w środowisku odpowiednim dla jej zdrowia i pomyślności” (art. 1 Konwencji). Konwencja nie precyzuje istoty ani podstawowych elementów tego prawa, gwarantuje natomiast proceduralne prawa w dziedzinie środowiska, które przyczynić się mają do jego ochrony (art. 1 Konwencji).

Ustanowione w Konwencji prawa i odpowiadające im obowiązki władz publicznych w zakresie dostępu do informacji o środowisku i jego ochronie, udziału społeczeństwa w procedurze decyzyjnej w niektórych sprawach dotyczących środowiska oraz dostępu do sprawiedliwości, służą:

1. poprawie jakości i wykonania decyzji oraz wzrostowi społecznej świadomości w zakresie zagadnień ochrony środowiska (motyw 9 KA);
2. wzmocnieniu odpowiedzialności i jawności w podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska i społecznego dla nich poparcia (motyw 10 KA);
3. pogłębieniu rozumienia zagadnień środowiska i zrównoważonego rozwoju oraz wzmocnieniu powszechnej wiedzy społeczeństwa o rozstrzygnięciach mających wpływ na środowisko i zrównoważony rozwój (motyw 14 KA), jak również d) ochronie słusznych interesów społeczeństwa i egzekwowaniu prawa (motyw 17 KA).

Konwencja z Aarhus wykorzystuje strukturę opartą na trzech filarach: Gwarantowane w Konwencji uprawnienia proceduralne ujmowane są w trzy filary. Pierwszy dotyczy powszechnego dostępu do informacji odnoszących się do środowiska (art. 4-5), drugi - udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących konkretnych przedsięwzięć (art. 6), udziału społeczeństwa w odniesieniu do planów, programów i wytycznych polityki mających znaczenie dla środowiska (art. 7) oraz udziału społeczeństwa w przygotowywaniu przepisów wykonawczych lub powszechnie obowiązujących aktów normatywnych (art.8), natomiast trzeci filar odnosi się do dostępu do wymiaru sprawiedliwości (art. 9 KA).

W przeciwieństwie do systemu EKPCz, Konwencja z Aarhus nie ustanowiła specjalnego sądu międzynarodowego. Zamiast tego mechanizm egzekwowania prawa opiera się na presji dyplomatycznej stron i Komitetu ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus. Komitet nie może wydawać wiążących decyzji, ale raczej wydaje zalecenia dla całego Spotkania Stron (ang. Meeting of the Parties - MoP). Jego ustalenia są powszechnie respektowane, a odpowiedni przewodnik wdrażania służy jako cenne narzędzie zarówno dla sędziów krajowych, jak i sędziów TSUE - zob. sprawa Solvay i inni (C-182/10), pkt 27: "Chociaż wytyczne na temat stosowania konwencji z Aarhus można wprawdzie uznać za dokument wyjaśniający, który w stosownym wypadku może być brany pod uwagę, obok innych istotnych elementów, przy dokonywaniu wykładni tej konwencji, to jednak zawarte w nich analizy nie mają żadnej mocy wiążącej i nie posiadają znaczenia normatywnego, jakie nadano postanowieniom konwencji z Aarhus".

W prawie UE wymogi dotyczące dostępu opierają się na Konwencji z Aarhus oraz na ochronie praw jednostki zgodnie z Kartą Praw Podstawowych UE.

W rezultacie TSUE przyjmuje perspektywę Konwencji z Aarhus jako punkt wyjścia przy interpretacji konkretnych przepisów dyrektyw UE. TSUE interpretuje prawo UE w świetle zobowiązań wynikających z Konwencji z Aarhus przy założeniu, że stała się ona częścią porządku prawnego UE, tak, że wiąże państwa członkowskie na mocy art. 216 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), a do TSUE należy interpretacja postanowień Konwencji z Aarhus w celu udzielenia odpowiedzi na pytania prejudycjalne (zob. sprawa Lesoochranárske zoskupenie VLK, C-243/15, pkt 45).

Według TSUE, Konwencja z Aarhus nie ma bezpośredniego zastosowania (zob. dalsze części e-learningu lub sprawa Lesoochranárske zoskupenie, C-240/09, pkt 45). Państwa członkowskie są jednak zobowiązane do interpretowania prawa krajowego w sposób, który jest zgodny, w miarę możliwości, z celami określonymi w Konwencji z Aarhus; zob. ibid, pkt 51: "Zadaniem sądu krajowego jest więc dokonanie – w zakresie, w jakim jest to tylko możliwe – wykładni przepisów proceduralnych dotyczących przesłanek, które winny zostać spełnione, aby móc wszcząć postępowanie administracyjne lub sądowe zgodnie z celami art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus, jak i z celem skutecznej ochrony sądowej uprawnień wynikających z prawa Unii, ażeby umożliwić organizacji zajmującej się ochroną środowiska takiej jak zoskupenie zaskarżenie do sądu decyzji wydanej po przeprowadzeniu postępowania administracyjnego, które mogło być sprzeczne z unijnym prawem ochrony środowiska".

Zgodnie z zasadami z Konwencji z Aarhus, prawo UE promuje udział zainteresowanych osób w ochronie środowiska. W szczególności podkreśla ono rolę organizacji ekologicznych (NGO), które "są wyrażeniem zbiorowego i publicznego interesu, którego w przeciwnym wypadku nikt nie byłby w stanie bronić. Łączą one w jednym żądaniu wiele roszczeń podniesionych przez jednostki, działają jak filtr i wnoszą swoją wiedzę specjalistyczną, ułatwiając sądom wydanie ostatecznego rozstrzygnięcia. Wobec tego w dłuższej perspektywie usprawniają one procedury związane z ochroną środowiska. Czyniąc to, organizacje ochrony środowiska odgrywają zasadniczą rolę w ochronie naszego wspólnego dziedzictwa naturalnego". (Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Protect Natur-, Arten- und Landschaftschutz Umweltorganisation, C-664/15, pkt 80).