Ogólny zarys sytuacji

TSUE uznaje autonomię proceduralną państw członkowskich, które co do zasady cieszą się znaczną swobodą w determinowaniu swojego systemu proceduralnego. Swoboda ta jest zasadniczo ograniczona przez wymóg skutecznej ochrony sądowej na mocy art. 47 Karty Praw Podstawowych UE (zob. na przykład sprawa Unibet, C-432/05, pkt 37) oraz przez zasadę lojalnej współpracy określoną w art. 4 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE).

Zakres autonomii proceduralnej został wyjaśniony na przykład w wyrokach TSUE w sprawie Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland, Landesverband Nordrhein-Westfalen (C-115/09, pkt 43) oraz w sprawie Gruber (C-570/13, pkt 37): "... kiedy w braku uregulowań ustanowionych w tej dziedzinie przez prawo Unii do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wyznaczenie właściwych sądów i określenie zasad proceduralnych środków prawnych mających zagwarantować ochronę uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, te zasady nie mogą być mniej korzystne od zasad odnoszących się do odpowiednich środków prawnych dotyczących wyłącznie prawa krajowego (zasada równoważności) i nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności)". TSUE rozwinął tę przesłankę na przykład w sprawie Križan (C-416/10, pkt 106): "Państwa członkowskie, na podstawie ich autonomii proceduralnej i z zastrzeżeniem przestrzegania zasad równoważności i skuteczności, posiadają zakres swobody przy wdrażaniu art. 9 konwencji z Aarhus i art. 15a dyrektywy 96/61. Do nich w szczególności należy ustalenie, jaki sąd lub jaki niezależny i bezstronny organ ustanowiony przez prawo jest właściwy do rozpoznania środków odwoławczych określonych przez te przepisy i zgodnie z jakimi przepisami proceduralnymi, pod warunkiem że spełnione są ww. przepisy".

Zasada równoważności oznacza, że warunki proceduralne postępowania ustanowione przez prawo krajowe w celu zapewnienia ochrony praw stron postępowania na podstawie prawa Unii nie mogą być mniej korzystne niż warunki podobnego postępowania mającego na celu zapewnienie ochrony praw stron postępowania na podstawie przepisów krajowych. Zasada skuteczności wymaga natomiast, aby ochrona praw nie podlegała warunkom, które w praktyce mogą uniemożliwić lub nadmiernie utrudnić korzystanie z tych praw (zob. sprawa East Sussex County Council, C-71/14, pkt 54-55).

Na bardziej szczegółowym poziomie zakres swobody uznania państw członkowskich jest ograniczony na potrzeby uregulowania dostępu do ochrony sądowej dla zainteresowanej społeczności. Zobacz na przykład w odniesieniu do dyrektywy OOŚ: "Zatem, chociaż do państw członkowskich należy określenie, gdy taki jest ich porządek prawny, jakie są prawa, których naruszenie może być przedmiotem zaskarżenia w dziedzinie środowiska naturalnego, w granicach określonych przez art. 10a dyrektywy 85/337, nie mogą one, dokonując tego określenia, pozbawić stowarzyszeń ochrony środowiska, które spełniają wymogi wymienione w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy, możliwości odgrywania roli przysługującej jej zarówno zgodnie z dyrektywą 85/337, jak i zgodnie z konwencją z Aarhus". (Sprawa Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland, Landesverband Nordrhein-Westfalen, C-115/09, pkt 44).

Ponadto celem dostępu do ochrony sądowej dla zainteresowanej społeczności na poziomie krajowym jest również egzekwowanie prawa UE, a nie tylko ochrona ich własnych praw. Tak więc, zdaniem TSUE, pożyteczny skutek poszczególnych dyrektyw, a także ich cel, jakim jest ochrona środowiska, wymaga, aby osoby fizyczne lub, w stosownych przypadkach, odpowiednio utworzone organizacje ekologiczne mogły powoływać się na nie przed sądami. Oznacza to, że ograniczenie dostępu do ochrony sądowej stanowiłoby nie tylko naruszenie Konwencji z Aarhus i odpowiednich dyrektyw UE, ale byłoby również niezgodne ze skutkiem wiążącym, jaki art. 288 TFUE nadaje dyrektywie, który wymaga, aby zainteresowane osoby mogły powoływać się na zobowiązania statuowane przez taką dyrektywę (zob. np. sprawa Janecek, C-237/07, pkt 37).

TSUE (a co za tym idzie UE) dąży zatem do promowania udziału społeczeństwa w ochronie środowiska na szczeblu krajowym w celu zapewnienia skuteczności prawa UE. W ten sposób, do pewnego stopnia, może również zrekompensować niedociągnięcia demokracji środowiskowej na poziomie UE. Tak więc postępowania przed organami administracyjnymi i sądami państw członkowskich służą również do weryfikacji legalności aktów wydawanych przez instytucje UE, w drodze procedury prejudycjalnej.

Jak zauważa Komisja w swoim komunikacie z 2020 r. zatytułowanym Poprawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska w UE i jej państwach członkowskich, "Unijny system administracyjnej i sądowej procedury odwoławczej jako taki obejmuje nie tylko mechanizm wewnętrznej procedury odwoławczej przewidziany w rozporządzeniu w sprawie konwencji z Aarhus oraz dostęp do TSUE, ale także opiera się na sądach krajowych. W szczególności zgodnie z art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) każda osoba fizyczna lub prawna, która jest stroną postępowania toczącego się przez sądem krajowym, może wystąpić do TSUE z pytaniem prejudycjalnym w odniesieniu do ważności aktów przyjętych przez instytucje unijne. Łącznie unijny i krajowe systemy procedur odwoławczych są kluczowe dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska w UE" (pkt 10).