Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących jakości powietrza w sądach krajowych

Istnieją dwie różne podstawy prawne dla udziału organizacji pozarządowych w postępowaniu administracyjnym oraz dla ich prawa do zaskarżenia decyzji:

1. po pierwsze, art. 44 ustawy OOŚ obejmujący niektóre postępowania dotyczące środowiska (te wymagające zapewnienia udziału społeczeństwa) oraz
2. po drugie, art. 31 Kpa obejmujący wszystkie inne postępowania administracyjne zakończone decyzją administracyjną (zwłaszcza postępowania niewymagające zapewnienia udziału społeczeństwa).

Ale mogą być też takie sytuacje, że przepis szczególny będzie wyłączał możliwości zastosowania art. 31 Kpa i udział organizacji pozarządowych w danym rodzaju postępowania (np. art. 402 ust. 1 Prawa wodnego ).

Artykuł 31 Kpa

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 31 Kpa, organizacjom społecznym przysługuje legitymacja procesowa w sprawach dotyczących indywidualnych decyzji administracyjnych, jeżeli reprezentują one interes publiczny. Organizacja może brać udział w postępowaniu na prawach strony, co oznacza, że przysługują jej takie same prawa jak stronie postępowania, w tym prawo do wniesienia odwołania. Aby zostać dopuszczoną do udziału w postępowaniu, organizacja musi złożyć odpowiedni wniosek, wykazując w nim, że:

• jej udział w postępowaniu jest uzasadniony celami określonymi w statucie organizacji (inaczej mówiąc, jeśli przedmiot sprawy jest zgodny z celami organizacji);
• jej udział w postępowaniu jest uzasadniony interesem publicznym.

Organ administracji publicznej dokonuje oceny wniosku organizacji i decyduje, czy uznaje go za zasadny. Ocena nie ogranicza się do sprawdzenia wymogów formalnych, ale dotyczy także merytorycznego uzasadnienia (potrzeby) udziału organizacji w danej sprawie (inaczej mówiąc, organ ocenia, czy z punktu widzenia „interesu publicznego” celowe jest dopuszczenie organizacji do udziału w postępowaniu). Odmowa może zostać zaskarżona przez organizację społeczną do organu odwoławczego, a następnie do sądu administracyjnego.

Organizacja, która brała udział w postępowaniu administracyjnym na podstawie art. 31 Kpa, ma legitymację czynną także przed sądami administracyjnymi. Organizacja pozarządowa, która nie brała udziału w poprzednim postępowaniu administracyjnym, nie jest uprawniona do zaskarżenia decyzji organu drugiej instancji, tj. nie ma prawa do wniesienia skargi do sądu administracyjnego (art. 50 § 1 Ppsa).

Jeżeli jednak postępowanie sądowoadministracyjne, wszczęte przez inną stronę, dotyczy zakresu działania organizacji pozarządowej, sąd może przyznać organizacji prawo udziału w postępowaniu na jej wniosek; odmowa sądu może być zaskarżona (art. 33 § 2 Ppsa). Zgodnie z orzecznictwem, sąd również musi ocenić, czy za udziałem organizacji pozarządowej przemawia interes publiczny.

Artykuł 44 ustawy OOŚ

Zgodnie z przepisami szczególnymi zawartymi w art. 44 ustawy OOŚ, pozarządowe organizacje ekologiczne w postępowaniach administracyjnych wymagających udziału społeczeństwa mogą:

• brać udział w postępowaniu na prawach strony, a następnie złożyć odwołanie od decyzji do organu drugiej instancji;
• złożyć odwołanie od decyzji, nawet jeśli nie brały udziału w postępowaniu administracyjnym w pierwszej instancji;
• złożyć do sądu administracyjnego skargę na decyzję organu odwoławczego, nawet jeśli nie brały udziału w postępowaniu administracyjnym.

W tym przypadku organizacja ekologiczna musi wykazać, że:

1. została zarejestrowana co najmniej 12 miesięcy przed wszczęciem postępowania, w którym chce wziąć udział;
2. jej cel statutowy związany jest z ochroną środowiska.

   W przeciwieństwie do postępowania prowadzonego na podstawie art. 31 Kpa, organizacje ekologiczne nie muszą udowadniać, że interes publiczny wymaga ich udziału w postępowaniu. Inaczej mówią, w tym przypadku organ bada jedynie, czy organizacja ekologiczna spełnia wymogi formalne, ale nie jest uprawniony do rozstrzygania, czy udział takiej organizacji jest „potrzebny” i „uzasadniony” z punktu widzenia interesu publicznego. Oznacza to, że organizacja ekologiczna, która spełnia powyższe wymagania i zgłosi zamiar udziału w danej procedurze, uczestniczy w niej z mocy prawa.