Środki zaradcze - skuteczność
Rola sędziego krajowego nie ogranicza się do ustalenia, czy dana decyzja, działanie lub zaniechanie było zgodne z prawem, ale obejmuje również decyzję w sprawie skutecznych środków odwoławczych w przypadku stwierdzenia, że postępowanie organu władzy publicznej było sprzeczne z prawem UE.
Na przykład w sprawie ClientEarth (C-404/13) TSUE potwierdził, że sąd krajowy powinien nakazać podjęcie wszelkich środków niezbędnych do dostosowania planu ochrony powietrza do unijnych przepisów dotyczących jakości powietrza. Krajowy sąd pierwszej instancji orzekł, że nie jest jego zadaniem nakazywanie rządowi poprawy jakości powietrza, ale brytyjski Sąd Najwyższy zwrócił się o wskazówki do TSUE, który potwierdził, że osiągnięcie skuteczności prawa UE zależy (również) od sądów krajowych. TSUE ograniczył jednak prawo osób do żądania konkretnej treści planu. Stwierdził, że władze publiczne powinny podjąć środki w celu zapewnienia jak najkrótszego czasu (ryzyka) przekroczenia, ale korzystają z dużej swobody uznania, więc nie można było żądać konkretnych środków (zob. również sprawa Janecek, C-237/07). Podobne podejście ma zastosowanie do obowiązków wynikających z dyrektywy NEC (2001/81/WE, obecnie 2016/2284/UE). Bezpośrednio zainteresowane osoby fizyczne i prawne muszą mieć możliwość żądania od właściwych organów, w razie potrzeby poprzez wniesienie sprawy do sądów krajowych, przestrzegania i wdrażania takich przepisów prawa UE - na przykład opracowania krajowych programów stopniowej redukcji krajowych emisji m.in. SO2 i NOx (zob. sprawa Stichting Natuur en Milieu i inni, C-165/09, C-166/09 i C-167/09).
W tym kontekście na każdym organie państwa członkowskiego, administracyjnym lub sądowym, spoczywa ogólny wymóg zniweczenia bezprawnych skutków naruszenia unijnego prawa ochrony środowiska. Szczegółowe zasady proceduralne mające zastosowanie do skutecznych środków odwoławczych są kwestią krajowego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej państw członkowskich. Swoboda uznania państw członkowskich powinna być jednak zgodna z zasadami równoważności i skuteczności.
Po pierwsze, sąd krajowy rozpatrujący spór podlegający unijnemu prawu ochrony środowiska musi mieć możliwość zarządzenia środków tymczasowych. W sprawie Križan (C-416/10), która dotyczyła pozwolenia na składowanie odpadów, TSUE został zapytany, czy przepisy dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości zawarte w obecnej dyrektywie IED zezwalają na zastosowanie środków tymczasowych (mimo, że nie zostały one wyraźnie wymienione). Stwierdził, że "...wniesienie środka zaskarżenia przewidzianego w art. 15a dyrektywy 96/61 nie pozwalałoby skutecznie zapobiec tym zanieczyszczeniom, gdyby nie było można zapobiec dalszemu działaniu przedsięwzięcia korzystającego z pozwolenia udzielonego z naruszeniem tej dyrektywy w oczekiwaniu na ostateczną decyzję w przedmiocie zgodności z prawem owego pozwolenia. Znaczy to, że zagwarantowanie skuteczności prawa do wniesienia środka zaskarżenia przewidzianego w art. 15a wymaga, aby członkowie zainteresowanej społeczności mieli prawo złożenia do sądu lub właściwego niezależnego i bezstronnego organu wniosku o zarządzenie środków tymczasowych zapobiegających zanieczyszczeniom, również, w razie potrzeby, w drodze czasowego zawieszenia zaskarżonego pozwolenia" (pkt 109).
Ponadto w przypadku drobnych błędów proceduralnych nie ma obowiązku stosowania skutecznych środków odwoławczych, o ile można ustalić, że nie miały one wpływu na zaskarżoną decyzję organu władzy publicznej (zob. sprawa Altrip, C-72/12). W przypadku, gdy sądy krajowe stwierdzą, że zezwolenie, akt regulacyjny lub przepisy krajowe są sprzeczne z unijnym prawem ochrony środowiska, właściwe będzie wydanie nakazu zawieszenia, uchylenia lub unieważnienia zaskarżonej decyzji lub aktu.
Wreszcie sąd krajowy rozpatrujący spór podlegający unijnemu prawu ochrony środowiska musi być w stanie zarządzić środki tymczasowe, a także przyznać odszkodowanie za szkody pieniężne, pod warunkiem spełnienia warunków odpowiedzialności państwa (zob. sprawa Leth, C-420/11, pkt 36-46 oraz sprawa Ministre de la Transition écologique et Premier ministre, C-61/21).
Tylko w wyjątkowych okolicznościach państwa członkowskie mogą utrzymać w mocy przepisy sprzeczne z prawem UE lub utrzymać skutki, na przykład, planu zagospodarowania przestrzennego, który nie został oceniony pod kątem jego wpływu na środowisko. Taka procedura musi być jednak tymczasowa do momentu zastąpienia kwestionowanych przepisów nowymi. Co więcej, powinno być jasne, że ryzyko środowiskowe związane z uchyleniem zaskarżonego przepisu w mocy będzie prawdopodobnie większe niż w przypadku utrzymania jego skutków przez okres tymczasowy (zob. sprawa Stadt Wiener Neustadt, C-348/15).
Z drugiej strony, sąd krajowy nie powinien odkładać na bok wymogów UE z powodu trudności związanych z transpozycją i skutecznym stosowaniem w państwach członkowskich (takich jak sytuacja społeczno-gospodarcza, inwestycje na dużą skalę i zmiany strukturalne lub trudności techniczne). Państwo członkowskie, które napotyka tymczasowo niemożliwe do przezwyciężenia trudności uniemożliwiające mu wywiązanie się ze zobowiązań wynikających z prawa Unii Europejskiej, może powołać się na siłę wyższą tylko przez okres niezbędny do rozwiązania tych trudności (zob. sprawy Komisja przeciwko Włochom (C-68/11), Komisja przeciwko Bułgarii (C-488/15) lub Komisja przeciwko Polsce (C-336/16) dotyczące dopuszczalnych wartości stężeń PM10 w otaczającym powietrzu). Dobrą ilustracją tego wymogu jest opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Komisja przeciwko Bułgarii (C-488/15), pkt 96: "Również plany ochrony powietrza mogą zostać opracowane zgodnie z art. 23 ust. 1 dyrektywy 2008/50 wyłącznie na bazie takiego godzenia interesów. Duże znaczenie, jakie ma jakość powietrza dla ochrony życia i zdrowia ludzkiego, pozostawia po prawdzie bardzo niewiele miejsca na uwzględnienie innych interesów. Dlatego wymaga ono rygorystycznej kontroli w zakresie dokonanych wyborów(36). Niemniej niewątpliwie istnieją nadrzędne interesy, które mogą sprzeciwiać się określonym odpowiednim działaniom”.
Wymóg skuteczności jest również ograniczony przez ochronę praw człowieka. Sąd krajowy, którego zadaniem jest stosowanie prawa UE, musi czasami wyważyć szereg praw podstawowych. W szczególności pozbawienie wolności musi być środkiem ostatecznym. Na przykład w sprawie Deutsche Umwelthilfe (C-752/18) TSUE zajmował się odmową zastosowania się przez niemiecki rząd regionalny do wyroku sądu nakazującego landowi Bawaria zmianę planu dotyczącego jakości powietrza poprzez wprowadzenie zakazu ruchu pojazdów z silnikiem diesla w Monachium. Land Bawaria odmówił jednak wprowadzenia takiego zakazu, pomimo wydania przeciwko niemu nakazu zapłaty okresowych kar finansowych (zapłata kar finansowych nie zmniejsza zasobów landu). Sąd krajowy rozważał zastosowanie przymusowego aresztu (więzienia) wobec wysokich rangą przedstawicieli politycznych, co mogłoby być sprzeczne z konstytucją. TSUE stwierdził, że sąd krajowy nie może zarządzić przymusowego aresztowania wyłącznie na podstawie zasady skuteczności i prawa do skutecznej ochrony sądowej. Każde ograniczenie prawa do wolności musi być przewidziane ustawą spełniającą wymogi art. 52 ust. 1 Karty Praw Podstawowych UE.